Χωριάτης/Το πρόβλημα της βλακείας (Αναδημοσιεύσεις)

Χωριάτης

Όταν ο χωριάτης έρχεται πρώτη φορά στην πόλη, τα πάντα γράφουν "κλειστό" για αυτόν. Οι βαριές πόρτες, τα παράθυρα με τα στόρια τους, οι ατέλειωτοι άνθρωποι στους οποίους δεν μπορεί να μιλήσει αν δεν θέλει να γελοιοποιηθεί, ακόμα και τα καταστήματα, με τα εμπορεύματα που είναι πολύ ακριβά για αυτόν -- τα πάντα τον διώχνουν.

[...] Στα μάτια του άρτι αφιχθέντος, τα πάντα μοιάζουν με μπουρδέλο, μυστηριώδες και σαγηνευτικά απαγορευμένο. [...] Στη λογοτεχνία, ο Μπαλζάκ ήταν πιθανόν ο πρώτος τέτοιος χωριάτης στο Παρίσι, και κράτησε τη στάση αυτή ακόμα και αφού γνώριζε πολύ καλά τι ήταν τι. [...] Η απάντησή του στον αίσθημα του αποκλεισμού ήταν αυτή της επινοητικής ευφυίας: "Πολύ καλά, θα καταλάβω μόνος μου τι είναι αυτό που γίνεται πίσω από κλειστές πόρτες, και τότε θα τα ακούσει για τα καλά ο κόσμος!" 

Η μνησικακία του επαρχιώτη, που, μέσα στην εξοργισμένη του άγνοια αναπτύσσει μια εμμονή με τα πράγματα που θεωρεί ότι λαμβάνουν χώρα ακόμα και ανάμεσα στους καλύτερους κύκλους, εκεί που δεν θα το περίμενε κανείς, γίνεται η δύναμη που οδηγεί την φαντασία που έχει ακρίβεια. [...] Το ίδιο πράγμα που χωρίζει τους ανθρώπους τον ένα απ' τον άλλο και χωρίζει τον συγγραφέα απ' αυτούς είναι αυτό που κρατά την κίνηση της κοινωνίας σε λειτουργία [...] Μέσα από το διανοητικό του αισθητήριο, ο Μπαλζάκ συνειδητοποίησε ότι στον αναπτυγμένο καπιταλισμό, οι άνθρωποι είναι μάσκες χαρακτήρων, για να χρησιμοποιήσουμε μια έκφραση που ο Μαρξ επινόησε αργότερα. Η πραγμοποίηση είναι πιο τρομακτικά λαμπρή στην φρεσκάδα της αυγής και στα έντονα χρώματα της νέας ζωής από ότι στην κριτική της πολιτικής οικονομίας καταμεσήμερο. [...] Ο Μπαλζάκ κατέβασε την κοινωνία ως ολότητα, κάτι που η κλασική πολιτική οικονομία και η εγελιανή φιλοσοφία είχαν διατυπώσει με θεωρητικούς όρους, από την αέρινη σφαίρα των ιδεών στη σφαίρα των αισθητηριακών αποδείξεων.

Theodor W. Adorno, "Διαβάζοντας τον Μπαλζάκ"

Πάντα θεωρούσα ότι ο τρόπος του να περάσεις πέρα από την αστική κουλτούρα, του να πετύχεις στο να μειώσεις τόσο δραστικά την μεγάλη έλξη του μαγνητικού της πεδίου ώστε να σε αφήσει να απαγκιστρωθείς από αυτή, είναι να ενσωματώνεις αυτό το οποίο η αστική κουλτούρα θεώρησε ότι ξεπέρασε πρώτον από όλους: τον άξεστο χωριάτη. Ο Αντόρνο, που έγραψε τις παραπάνω γραμμές παραδειγματικής κατανόησης του μυστικού της κριτικής ευφυίας του Μπαλζάκ, όχι απλά δεν κατάφερε κάτι τέτοιο για τον εαυτό του, αλλά δεν το αποπειράθηκε καν. Αλλά ο Μπρεχτ, με τον οποίο ο Αντόρνο αισθανόταν πάντα άβολα, αν όχι εχθρικά, ήταν αυτό ακριβώς το πράγμα: ένας ευφυής άξεστος χωριάτης, ή, για να το θέσουμε αρκετά ακριβέστερα, κάποιος που έκανε την χοντροκοπιά του χωριάτη βάση διαλεκτικής διαπαιδαγώγησης και απομαγευτικής ευφυίας. 

Ως υπόλειμμα της προκαπιταλιστικής κοινωνίας, ο χωριάτης --και αυτό το δείχνει πεντακάθαρα η ανάλυση του Αντόρνο στον Μπαλζάκ-- έχει ένα πολύ βασικό χαρακτηρολογικό πλεονέκτημα, το οποίο είναι θεμελιακής αξίας για κάθε υλιστική απομυθοποίηση του καπιταλιστικού κόσμου: είναι καχύποπτος, και μάλιστα ισοπεδωτικά καχύποπτος, για ό,τι δεν νιώθει ότι γνωρίζει ήδη καλά. Επειδή ο καπιταλιστικός κόσμος είναι μια τεράστια απάτη, ο χωριάτης έχει πάντα δίκαιο όταν εμπιστεύεται την καχυποψία του. Πέφτει σε παγίδες μόνον όταν επηρεάζεται αρκετά από την τάξη εκείνη παγαπόντηδων που βγάζει το βιός της εκμεταλλευόμενη χωριάτες ώστε να χαλαρώσει τις αντιστάσεις του. Ο "μπαρμπα-Γιώργος" στον Καραγκιόζη είναι ακριβώς μια τέτοια φιγούρα, πάντα νικητής όσο παραμένει άξεστα καχύποπτος, πάντα ηττημένος όταν πειστεί από κάποιον γλυκομίλητο παγαπόντη να αλλάξει τρόπο σκέψης και αντιμετώπισης των πραγμάτων.

Αυτό δεν σημαίνει ότι ο χωριάτης που έρχεται αντιμέτωπος με την απάτη ως τρόπο λειτουργίας της αστικής κοινωνίας ως τα τρίσβαθά της ενσωματώνει μια ολοκληρωμένη κριτική συνείδηση. Ο Αντόρνο είναι πολύ ακριβής όταν ιχνηλατεί την έκθεση του Μπαλζάκ στην αστική απάτη, την συνύπαρξή του μ' αυτή, ως βασικό κομμάτι μιας εκπαίδευσηςπου απομακρύνει κάποιον αρκετά από τις επαρχιακές ρίζες του ώστε να του επιτρέψει να μετατρέψει την πεισματική μνησικακία για ό,τι δεν καταλαβαίνει σε κριτικό όπλο, λεπτό και διεισδυτικό. 

Όμως ένας χωριάτης που παραμένει σε ένα βασικό επίπεδο αναφομοίωτος απ' το μεγάλο και απατηλό καρναβάλι των αετονύχηδων της αστικής τάξης --όπου πράγματι, καμία περιουσία δεν είναι αθώα, καμία λάμψη δεν είναι αληθινή-- συνηθίζοντας ταυτόχρονα την ζωή μέσα στο αστικό περιβάλλον, αναπτύσσοντας τις δεξιότητες εκείνες που θα του επιτρέψουν να κινείται σ' αυτό χωρίς να απορροφάται απ' αυτό, χωρίς να "αγοράζει" όλα αυτά που οι ίδιοι οι αστοί, εδραιωμένοι και επίδοξοι, θεωρούν τόσο συναρπαστικά ώστε να δαγκώσουν οι ίδιοι το δόλωμα που προορίζουν για άλλους-- ένας τέτοιος χωριάτης δεν είναι πια χωριάτης. Είναι είτε δυνητικά επικίνδυνος για την τάξη στοχαστής είτε κριτικά εκπαιδευμένος και ενσυνείδητος προλετάριος. Η αστική τάξη, φυσικά, αποπειράθηκε να μειώσει την επαφή μεταξύ αυτών των δύο ειδών ανεπίδεκτων χωριατών, στοιβάζοντας τους εργάτες σε συγκεκριμένες συνοικίες, αποθαρρύνοντας με κάθε έμπρακτο τρόπο τη μόρφωσή τους, εμποδίζοντας με χίλιους δυο τρόπους την ουσιαστική τους διείσδυση στα μυστικά της πόλης, και κατ' επέκταση της κοινωνίας, ως ολότητας. 

Διαψεύστηκε όμως για δυο λόγους: ο ένας ήταν η ύπαρξη αμετανόητα καχύποπτων χωριατών στους δικούς της,ημιτελώς αστικούς και μικροαστικούς κόλπους, χωριατών που πήραν τα κλειδιά των αστικών σπιτιών πίσω στις εργατικές συνοικίες, που άνοιξαν τα βρώμικα μυστικά της πολιτικής οικονομίας μπροστά στα μάτια των κολασμένων. Ο άλλος ήταν ότι αυτοί οι κολασμένοι είχαν παραμείνει αρκετά χωριάτες για να κουβαλούν την καχυποψία εκείνη χωρίς την οποία δεν μπορείς να καταλήξεις στο έμπρακτα χρήσιμο και συνεπώς αληθινό, αυτό το οποίο εμπιστεύεσαι ως συλλογικότητα γιατί μόνο ως συλλογικότητα γνωρίζεις πως μπορείς να επιβιώσεις πια: ο άξεστος άνθρωπος, όταν δεχόταν ένα σακούλι νομίσματα ως πληρωμή για κάποια εργασία, τα δάγκωνε ένα-ένα πριν τα δεχτεί, αφήνοντας τα δόντια του, όχι τις εικασίες του νου του, να κάνουν τη δουλειά της ανάγνωσης των σημείων.

Αρχική δημοσίευση: Lenin Reloaded, 4/12/2011

Μεθοδολογικά προβλήματα στη μαρξιστική ανάλυση: Το πρόβλημα της βλακείας

Στην ανάρτηση "Χωριάτης", και με αφορμή το γιγαντιαίο έργο του Ονορέ ντε Μπαλζάκ με τον συγκεντρωτικό τίτλοΑνθρώπινη Κωμωδία, μίλησα για "την απάτη ως τρόπο λειτουργίας της αστικής κοινωνίας ως τα τρίσβαθά της", συμπληρώνοντας όμως ταυτόχρονα ότι η χωριάτικη καχυποψία προστατεύει από αυτά που οι "ίδιοι οι αστοί, εδραιωμένοι και επίδοξοι, θεωρούν τόσο συναρπαστικά ώστε να δαγκώσουν οι ίδιοι το δόλωμα που προορίζουν για άλλους."

Αν η αναφορά αυτή αφορά την σωτήρια κριτική λειτουργία της χωριάτικης καχυποψίας, αφορά όμως επίσης, αν και πιο έμμεσα, ένα ειδικό είδος αστικής βλακείας, και συγκεκριμένα, της βλακείας που απορρέει από την υπεροψία του ανθρώπου που "τα έχει δει όλα", της βλακείας αυτού που νομίζει ότι είναι λειτουργικά κυνικός ενώ στην ουσία είναι ο ίδιος το πρώτο θύμα του κυνισμού του. 

Σκεφτόμουν ότι ο Μαρξ, για τον οποίο βέβαια ο Μπαλζάκ είναι θεμελιακή έμπνευση --τόσο ως ανατόμος της αστικής κοινωνίας, όσο και ως πηγή κωμικής απόλαυσης με τα αποτελέσματα αυτής της ανατομίας-- υστερεί σε ένα βασικό σημείο σε σχέση με τον Μπαλζάκ· η έλλογη ανάλυση των μηχανισμών της καπιταλιστικής οικονομίας, ιδιαίτερα στοΚεφάλαιο, αφήνει ελάχιστο χώρο για την ανατομία της βλακείας ως θεμελιακού παράγοντα της λειτουργίας των δραστών σε αυτή την οικονομία, με την βλακεία βέβαια να πρέπει να εννοηθεί με όρους αυτοεξαπάτησης του εξαπατώντος. Ο Μπαλζάκ αφιερώνει πολλές εκατοντάδες σελίδες στην βλακώδη όψη της αστικής φιλοδοξίας και του αστικού κυνισμού, και διατηρώ κάποιες αμφιβολίες για το κατά πόσο η έννοια της ιδεολογίας ως κίβδηλης συνείδησης στον Μαρξ --αυτή η δυνατότητα του ανθρώπου να μην γνωρίζει τι κάνει όταν το κάνει-- καλύπτει το ευρύ φάσμα των οικονομικών χρήσεων και δυνατοτήτων της βλακείας στην αστική κοινωνία.

Οι παραπάνω σκέψεις γράφονται με αφορμή την σύλληψη για φοροδιαφυγή του ντιζάινερ και τηλεμαϊντανού Λάκη Γαβαλά για χρέη προς το δημόσιο ύψους 1.480.000 ευρώ. Σκεφτόμουν, πιο συγκεκριμένα, για το πώς η εικόνα του επιτυχημένου, μπλαζέ τύπου που κάθε celebrity που σέβεται τον εαυτό του καλλιεργεί, όχι μόνο κρύβει, αλλά και επιτείνει ή επιδεινώνει, τη θεμελιώδη βλακεία του ανθρώπου που είναι ταυτόχρονα άπληστος και ανίκανος να διαχειριστεί στοιχειωδώς την απληστία του, θύμα παθών που προσπαθεί να εμπνεύσει για εμπορικούς σκοπούς στους άλλους (καθ' έξιν καταναλωτικός, χωρίς στοιχειώδες ενδιαφέρον για την αναπαραγωγή των εργασιακών σχέσεων με τις οποίες πλουτίζει, εν ολίγοις, λαμόγιο που απλά ονειρεύτηκε τον εαυτό του ως έλλογο player και παρασύρθηκε στην αυτοκαταστροφή από την ανικανότητά του να συνειδητοποιήσει έγκαιρα το ότι είναι απλώς ένας ακόμα βλάκας). 

Τις σκέψεις αυτές ήρθε να επιβεβαιώσει το ξεκαρδιστικό, και συνάμα τραγικό σε ό,τι αφορά τα θύματά του, χρονικότου modus operandi ενός ανθρώπου που, κατά τα μαρτυρούμενα, θεώρησε έξυπνο να μην πληρώνει αυτούς που κατασκεύαζαν ρούχα στα οποία έβγαζε γύρω στο 1000% κέρδος ούτε το 1/1000 που είχε συμφωνήσει να πληρώνει, καταφέρνοντας, παρά την τόση ωμή εκμετάλλευση των άλλων, να κυκλοφορεί με δανεικό υπερπολυτελές αυτοκίνητο, να μένει σε δανεικό σπίτι, και τελικά να καταλήξει να συλληφθεί για φοροδιαφυγή, αφού μάλιστα ολοκλήρωσε άλλη μια νύχτα εμμονικής διασκέδασης σε κάποιο θλιβερό νυχτερινό κέντρο. 

Έχω την αίσθηση ότι το Κεφάλαιο, στον βαθμό που αφιερώνεται στην αντικειμενική σκοπιά της οικονομίας (συσσώρευση, υπεραξία, ποσοστό κέρδους, σταθερό και μεταβλητό κεφάλαιο, κλπ) αφήνει στο περιθώριο τον συναρπαστικό υποκειμενικό παράγοντα της βλακείας ως κινητήριου παράγοντα για την οικονομική δραστηριότητα, και ότι ως εκ τούτου η λογοτεχνία τύπου Μπαλζάκ επιτελεί ένα όχι δευτερεύον αλλά αντίθετα καθοριστικό έργο στην διερεύνηση των οικονομικά σημαίνοντων αλληλεπιδράσεων της βλακείας με κίνητρα όπως η φιλοδοξία, η φιλαργυρία, η ματαιοδοξία, η ανάγκη για αποδοχή, η ντροπή για το επαρχιακό παρελθόν, η επιδειξιομανία, κλπ.

Εν ολίγοις, αναρωτιέμαι σε ποιον βαθμό ο μαρξισμός μπορεί να κάνει χωρίς μια αντίληψη της σημασίας του μη έλλογου στοιχείου, όλων εκείνων των "παθών" τα οποία εξετάζει μυθοπλαστικά ο Μπαλζάκ. Τα πάθη αυτά δεν μπορούν να αγνοηθούν ως μέρη της έμπρακτης οικονομικής συμπεριφοράς του homo economicus στον καπιταλισμό. Άλλωστε, όποιος έχει ποτέ δουλέψει στον ιδιωτικό τομέα, αναγνωρίζει πίσω απ' τον τελευταίο επιχειρηματία της συμφοράς στο δελτίο συλλήψεων της ΣΔΟΕ την οικεία φιγούρα του "αφεντικού", το οποίο οδηγεί την επιχείρηση στον γκρεμό με μια σειρά αλάθητα βλακωδών αποφάσεων αποκλειστικά δικής του έμπνευσης, αλλά διατελεί μονίμως χολερικό, οργισμένο και εκδικητικό απέναντι σε όλους τους άλλους εκτός από τον εαυτό του, σπέρνωντας γύρω του πραγματική και αναίτια δυστυχία πριν καταποντιστεί τελικά το ίδιο κάτω από τις πρακτικές συνέπειες της αντικοινωνικής ηλιθιότητας που η κοινωνία μας αρέσκεται να βαφτίζει "επιχειρηματικό δαιμόνιο."

Αρχική δημοσίευση: Lenin Reloaded, 4/12/2011